Do czego mają prawo pary tej samej płci w Polsce? Odpowiadamy.
Ochrona prawna par osób tej samej płci jest bardzo niewielka, choć dzięki kolejnym orzeczeniom Europejskiego Trybunału Praw Człowieka stale zwiększa się zakres uprawnień, które państwo powinno zapewnić związkom jednopłciowym, nawet jeśli nie zrealizowało obowiązku umożliwienia zawierania im związków partnerskich lub małżeńskich. Obecnie wszystkie uprawnienia, które przysługują zgodnie z przepisami prawa polskiego nieformalnym związkom różnopłciowym – osobom „pozostającym we wspólnym pożyciu” – przysługują także parom jednopłciowym. Niestety, pary tej samej płci mają nadal problemy z realizacją tych uprawnień w praktyce. Wiedza o obowiązujących przepisach nie jest rozpowszechniona wśród osób, od których realizacja tych uprawnień zależy – pracowników sektora ochrony zdrowia, urzędników państwowych, sądów.
Prawa par tej samej płci
- Prawo do odmowy składania zeznań
-
Zgodnie z art. 182 § 1 Kodeksu postępowania karnego, osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić składania zeznań.
Definicja osoby najbliższej zamieszczona jest w art. 115 § 11 Kodeksu karnego – osobą najbliższą jest małżonek, wstępny, zstępny, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Osobą pozostającą we wspólnym pożyciu jest także partner/partnerka tej samej płci. Rozstrzygnął o tym Sąd Najwyższy w ważnej uchwale z dnia 25 lutego 2016 r. Nie ma już zatem wątpliwości, że partnerom/partnerkom tej samej płci przysługuje nie tylko prawo do odmowy składania zeznań, ale także szereg innych praw przyznanych rodzinie oskarżonego, np.:
- skazany ma prawo do utrzymywania więzi z partnerem/partnerką tej samej płci – np. poprzez widzenia w zakładzie karnym lub poza nim (art. 138 § 1 pkt 7, art. 217 § 1a Kodeksu karnego wykonawczego)
- świadek ma prawo uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeśli mogłoby to narazić jego partnera/partnerkę tej samej płci na odpowiedzialność za przestępstwo (art. 183 § 1 Kodeksu postępowania karnego),
- świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeśli jego zeznania mogłyby narazić jego partnera/partnerkę na „hańbę” (art. 183 § 2 Kodeksu postępowania karnego)
- dane dotyczące tożsamości świadka mogą zostać zachowane w tajemnicy, jeśli ich ujawnienie naraziłoby na niebezpieczeństwo jego partnera/partnerkę tej samej płci (art. 184 § 1 Kodeksu postępowania karnego),
- sąd bezzwłocznie zawiadamia partnera/partnerkę tej samej płci o zastosowaniu tymczasowego aresztowania wobec podejrzanego (art. 261 § 1 Kodeksu postępowania karnego), tymczasowo aresztowany ma prawo bezzwłocznie po osadzeniu go w areszcie śledczym zawiadomić o miejscu swojego pobytu partnera/partnerkę tej samej płci (art. 212 § 2 Kodeksu karnego wykonawczego),
- partner/partnerka tej samej płci świadka lub pokrzywdzonego przestępstwem ma także prawo do pomocy medycznej, psychologicznej, rehabilitacyjnej, prawnej oraz materialnej (art. 43 § 8 Kodeksu karnego wykonawczego).
- Prawa pacjentów i ich partnerów/ partnerek
-
Jeżeli pacjent jest nieprzytomny, lekarz ma obowiązek udzielić informacji o jego stanie zdrowia jego osobie bliskiej (art. 31 ust. 6 ustawy o zawodzie lekarza i lekarza dentysty).
Definicja osoby bliskiej zamieszczona jest z kolei w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta – osobą bliską jest m.in. małżonek, krewny, a także osoba pozostającą we wspólnym pożyciu (art. 3 ust. 1 pkt 2 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta). Osobą pozostającą we wspólnym pożyciu jest niewątpliwie także partner/partnerka tej samej płci.
Jeżeli natomiast pacjent jest przytomny, lekarz udziela informacji o jego stanie zdrowia wyłącznie osobie upoważnionej do otrzymania tej informacji przez pacjenta (art. 9 ust. 3 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta). Upoważnienie może być wyrażone w dowolnej formie, choć praktycznie najprościej jest wykazać istnienie takiego upoważnienia w formie pisemnej. Nie ma znaczenia, jaka relacja łączy pacjenta z osobą upoważnioną – personel medyczny o charakter tej relacji nie powinien dopytywać.
Do dokumentacji medycznej ma dostęp wyłącznie osoba upoważniona przez pacjenta – pacjent może upoważnić do dostępu do dokumentacji medycznej każdego, niekoniecznie członka rodziny (art. 26 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzecznika Praw Pacjenta).
Pacjent ma także prawo do obecności partnera/partnerki tej samej płci przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych (art. 21 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta) czy do kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego (art. 33 ust. 1 ustawy o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta).
Raport Rzecznika Praw Obywatelskich – więcej na temat praw pacjenta LGB.
- Prawo do pochówku zmarłego partnera/ zmarłej partnerki
-
Prawo do pochówku przysługuje „najbliższej pozostałej rodzinie osoby zmarłej” rozumianej jako osoby ze sobą spokrewnione – np. małżonkowi/ dzieciom/ wnukom/ rodzicom/ dziadkom i babciom/ rodzeństwu.
Dopiero jeżeli członkowie rodziny zmarłego z tego prawa nie skorzystają, prawo to przysługuje każdej osobie, która się do pochowania zwłok zobowiąże (art. 10 ust. 1 ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych). To oznacza, że partner/ partnerka tej samej płci może skorzystać z prawa do pochowania zmarłego partnera/ zmarłej partnerki wyłącznie, jeśli członkowie jego/ jej rodziny z tego prawa nie skorzystali.
- Prawo do adopcji
-
Adoptować dziecko wspólnie mogą w Polsce tylko małżonkowie. Polskie prawo nie przewiduje wspólnej adopcji przez parę niebędącą małżeństwem.
Możliwa jest natomiast adopcja dziecka samodzielnie, przez jednego z partnerów/partnerek. Zgodnie z Kodeksem rodzinnym i opiekuńczym, przysposobić dziecko może bowiem osoba “mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wywiązywała się z obowiązków przysposabiającego oraz posiada opinię kwalifikacyjną oraz świadectwo ukończenia szkolenia organizowanego przez ośrodek adopcyjny”. Niezgodną z prawem dyskryminacją jest uniemożliwienie adopcji wyłącznie ze względu na orientację seksualną rodzica lub fakt pozostawania przez niego w związku z osobą tej samej płci.
W wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawie E.B. przeciwko Francji z dnia 22 stycznia 2008 r. Trybunał uznał odmowę adopcji przez osobę niepozostającą w związku małżeńskim wyłącznie ze względu na jej orientację seksualną za naruszenie art. 14 (zakaz dyskryminacji) w związku z art. 8 (prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego) Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.
- Prawo do dziedziczenia
-
Polskie prawo przewiduje dwie formy dziedziczenia: dziedziczenie ustawowe i dziedziczenie testamentowe. Jeżeli spadkodawca spisał testament, wówczas to ten dokument określa, kto i na jakich zasadach dziedziczy po nim majątek, a jeżeli testamentu nie ma, kwestia ta zostanie rozstrzygnięta w oparciu o zasady dziedziczenia ustawowego, które opierają się na stosunku pokrewieństwa, małżeństwa lub przysposobienia (adopcja).
Niestety testament nie zapewnia partnerom dziedziczenia na takich samych zasadach jak osobom spokrewnionym, którym prawo to przysługuje wprost z Kodeksu cywilnego – w świetle prawa partnerzy/partnerki pozostają bowiem dla siebie obcy. W przypadku ustanowienia spadkobiercą osoby obcej w rozumieniu prawa, osobom spokrewnionym przysługuje prawo do zachowku w wysokości połowy tego, co im się należy według zasad dziedziczenia ustawowego.
Dodatkowo, gdy testament zmarłej osoby mówi o partnerze/ partnerce jako spadkobiercy/ spadkobierczyni, musi on/ ona zapłacić wysoki podatek od spadku, co w przypadku dziedziczenia na przykład mieszkania, często kończy się koniecznością jego sprzedaży. Zdarza się również, że nieprzychylnie lub wrogo nastawieni krewni podważają testament lub egzekwują swoje prawo do zachowku, uniemożliwiając sprzedaż odziedziczonej własności.
Osoby w związkach jednopłciowych są w takich przypadkach na przegranej pozycji, a ich relacje są uznawane za gorsze od relacji z rodzicami, rodzeństwem lub dalekimi krewnymi. W przypadku braku testamentu, partnerowi/ partnerce nie przysługuje prawo do zachowku – całość spadku przypada wtedy spokrewnionym ze zmarłym/ zmarłą członkom rodziny.
- Prawo do ustanowienia pełnomocnika/ pełnomocniczki przed urzędami, sądami i urzędem pocztowym
-
W postępowaniu przed sądami powszechnymi w sprawach cywilnych oraz przed sądami administracyjnymi możliwe jest ustanowienie pełnomocnikiem członka rodziny. Może być nim małżonek, rodzeństwo, zstępni lub wstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia.
Nie ma więc możliwości ustanowienia pełnomocnikiem w sprawach cywilnych oraz przed sądami administracyjnymi partnera/ partnerki tej samej płci. Taka możliwość istnieje jedynie w postępowaniu administracyjnym – przed organem administracji, pełnomocnikiem strony może być bowiem każda osoba fizyczna posiadająca zdolność do czynności prawnych, a więc także partner/ partnerka tej samej płci. Wreszcie partnera/ partnerkę tej samej płci – tak jak i każdą inną osobę – można upoważnić za pomocą pisemnego oświadczenia do odbioru przesyłek lub przekazów pocztowych.
- Prawo do równego traktowania
-
Zgodnie z Konstytucją, wszyscy są wobec prawa równi i wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny (art. 32). Ze względu na tak szeroki zakaz dyskryminacji wyrażony w Konstytucji, nie ulega wątpliwości, że zakazana jest dyskryminacja ze względu na orientację seksualną. Niestety, środki ochrony prawnej przed tego rodzaju dyskryminacją przewidziane w Kodeksie pracy i ustawie o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania przysługują osobom, które doświadczyły dyskryminacji ze względu na orientację seksualną w obszarze zatrudnienia. Mogą one m.in. ubiegać się o przyznanie odszkodowania za naruszenie zasady równego traktowania, bez względu na to, czy z pracodawcą łączyła je umowa o pracę czy umowa cywilno-prawna.
Ustawa o wdrożeniu niektórych przepisów Unii Europejskiej w zakresie równego traktowania.
Umowy notarialne
W związku z brakiem rozwiązań ustawowych w Polsce, niektóre pary jednopłciowe decydują się na wykorzystanie jedynej dostępnej im ścieżki – podpisania umowy cywilno-prawnej, regulującej wybrane sprawy.
Umowy umożliwiają najczęściej upoważnienie do otrzymywania informacji medycznej o zdrowiu partnera lub partnerki, udzielenie pełnomocnictw do reprezentacji w urzędach oraz kwestii spadkowych (tzn. wraz z umową partnerską sporządzane są także testamenty przez każdą z osób).
Wymaga to czasu, pieniędzy, wiedzy, dostępu do prawnika oraz determinacji. Niestety, podpisanie tego typu umów nie gwarantuje ich respektowania.
Zgłoś problem prawny
Na potrzeby realizacji strategii małżeńskiej, stale monitorujemy sytuację par tej samej płci w Polsce – praktyczne problemy związane z nieuregulowaniem ich sytuacji prawnej, orzecznictwo sądów polskich i zagranicznych, projekty aktów prawnych mających wpływ na sytuację par tej samej płci i ich dzieci w Polsce i za granicą, zalecenia i rekomendacje międzynarodowych organów ochrony praw człowieka. Przede wszystkim zależy nam na tym, żeby gromadzić argumenty na rzecz wprowadzenia pełnej równości małżeńskiej w Polsce poprzez publikację corocznych raportów, w których opiszemy praktyczne problemy prawne i przejawy dyskryminacji par tej samej płci w Polsce.
Jeżeli chciałbyś/ chciałabyś zwrócić uwagę na jakiś problem prawny – napisz do nas. Zachęcamy także do zadawania pytań o sytuację prawną par tej samej płci i ich dzieci, z przyjemnością udzielamy także porad prawnych i wspieramy w postępowaniach przed urzędami i sądami.
