Strategia wprowadzenia równości małżeńskiej w Polsce

Coraz więcej państw w Europie i na świecie decyduje się na wprowadzenie równości małżeńskiej i przyznanie parom jednopłciowym prawa do adopcji dzieci. Pewnego dnia stanie się tak również w Polsce – ale przecież samo się nie zrobi, potrzeba budowania poparcia społecznego i woli politycznej. Aby skutecznie prowadzić działania z tym związane, opracowaliśmy długofalową strategię.

Strategia wprowadzenia równości małżeńskiej w Polsce do 2025 r. to dokument skierowany do wszystkich osób, organizacji i instytucji, które wspierają ideę zrównania osób LGBT+ w prawie do zawierania małżeństwa i pragną prowadzić skuteczne działania na rzecz wprowadzenia równości małżeńskiej w Polsce.

Dokument jest wynikiem prac Stowarzyszenia Miłość Nie Wyklucza prowadzonych w ścisłej współpracy z organizacjami pozarządowymi i innymi podmiotami, działającymi na rzecz społeczności LGBT+ w Polsce. Jako pierwsza organizacja rzecznicza zajmująca się tematem równości małżeńskiej w Polsce, Miłość Nie Wyklucza przyjmuje na siebie zadanie facylitacji i koordynacji procesu wdrożenia Strategii, na drodze solidarnej współpracy ze wszystkimi sojusznikami sprawy.

Strategia zakłada jeden główny cel, zdefiniowany jako trwałe wprowadzenie ustawy o równości małżeńskiej. W toku prowadzonego dialogu strategicznego, analizy badań i diagnozy sytuacji uzgodniono, że wprowadzenie równości małżeńskiej w Polsce jest uwarunkowane zbudowaniem woli politycznej, zwiększeniem poparcia społecznego dla równości małżeńskiej oraz zwiększeniem potencjału organizacji LGBT+, dlatego też Strategia  wyznacza również trzy cele operacyjne, które wyznaczają kierunki działania niezbędne do osiągnięcia celu głównego:

Dla każdego z celów określono działania służące jego osiągnięciu, przy czym Strategia zawiera jedynie otwarty katalog pomysłów, z którego czerpać mogą instytucje, organizacje i osoby indywidualne.

Wprowadzenie równości małżeńskiej w Polsce jest zadaniem, które może zostać zrealizowane jedynie na drodze kooperatywnego, solidarnego działania wszystkich osób, organizacji i instytucji, które wspierają ideę równouprawnienia społeczności LGBT+, ogólnie pojętych praw człowieka i wolności obywatelskich oraz wyznających wartości, które przyświecają Strategii.

Strategia będzie wdrażana przez Stowarzyszenie Miłość Nie Wyklucza, sojusznicze organizacje LGBT+ oraz inne podmioty wspierające ideę równości małżeńskiej w Polsce.

Ustawa wprowadzająca równość małżeńską w Polsce

Naszym celem jest wprowadzenie równości małżeńskiej w Polsce, co oczywiście wiąże się z koniecznością zmian w polskim prawie. Zdajemy sobie sprawę, że zmiany te wymagają poparcia społecznego i politycznego, stąd nasza strategia, która wskazuje, jak takie poparcie budować. Nie czekając jednak na pomysły polityków i polityczek, już dziś proponujemy projekt ustawy, który najpełniej realizuje nasz cel.

Jakie zmiany przewiduje ustawa?

Obecnie kwestie dotyczące zawierania małżeństw reguluje ustawa Kodeks rodzinny i opiekuńczy, zgodnie z którym małżeństwo może być zawarte jedynie przez parę różnopłciową, tj. mężczyznę i kobietę. Zasadniczym celem naszego projektu ustawy jest otwarcie obowiązującej regulacji prawnej dotyczącej małżeństwa dla par osób tej samej płci.

Projektowana ustawa ma charakter nowelizujący, tzn. przewiduje ona zmianę istniejących już przepisów polskiego prawa. Obejmuje tylko te przepisy prawa prywatnego, których zmiana jest konieczna dla zrealizowania jej celów. Zmierza do nowelizacji zaledwie dwunastu przepisów ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy, dziewięciu przepisów ustawy Prawo o aktach stanu cywilnego oraz jednego przepisu ustawy Kodeks postępowania cywilnego.

Otwarcie małżeństwa dla par osób tej samej płci nastąpi przede wszystkim przez zmianę art. 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który reguluje zdolność do zawarcia związku małżeńskiego. Dziś brzmi on:

Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński.

Po nowelizacji jego brzmienie byłoby następujące:

Małżeństwo zostaje zawarte, gdy dwie jednocześnie obecne osoby różnej lub tej samej płci złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński.

Konieczne są również zmiany terminologiczne, w szczególności zastąpienie w kilku miejscach określeń „mąż” i „żona” określeniami neutralnymi płciowo, tj. „małżonek”, „małżonkowie”. Po wprowadzeniu projektowanych zmian w prawie polskim obowiązywała będzie jednolita regulacja małżeństwa, które będzie miało taki sam charakter prawny, niezależnie od płci stron związku.

Należy podkreślić, że ustawa w żaden sposób nie zmienia osobistych lub majątkowych praw i obowiązków małżonków ani nie ingeruje w te prawa i obowiązki. Nie zakłada również zmiany przepisów o rozwiązaniu małżeństwa. Regulacje przewidziane w przedłożonym projekcie nie naruszają dotychczasowych uregulowań odnoszących się do małżeństw zawieranych przez osoby różnej płci i nie godzą w ich doniosłość. Ustawa rozwija instytucję małżeństwa zgodnie z naszą kulturą prawną, nie deformując jej.

Projekt ustawy nie obejmuje nowelizacji przepisów prawa publicznego, w tym regulacji z zakresu prawa podatkowego, zabezpieczenia społecznego i pomocy społecznej. W przeważającej mierze zmiana tych przepisów nie jest konieczna. Określają one prawa i obowiązki osób pozostających w związku małżeńskim, posługując się neutralnymi płciowo określeniami: „małżonek”, „małżonkowie”. Po otwarciu małżeństwa dla par osób tej samej płci przepisy te znajdą zastosowanie do wszystkich małżeństw, bez względu na płeć ich stron.

Ustawa a art. 18 Konstytucji RP

Zagwarantowania dwóm osobom tej samej płci prawa do zawarcia małżeństwa – w drodze ustawy zwykłej – nie wyklucza art. 18 Konstytucji. Zgodnie z tym przepisem, małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką  Rzeczypospolitej Polskiej. Trybunał Konstytucyjny konsekwentnie podkreśla, że z art. 18 Konstytucji nie wynika prawo podmiotowe do zawarcia małżeństwa (zob. np. wyr. z TK 10 marca 2015 r., sygn. P 38/12, OTK ZU nr 3/A/2015, poz. 29), tym bardziej przepis ten nie ustanawia wyłącznej (ekskluzywnej) definicji tego związku. Nakazuje bowiem chronić i wspierać nie tylko tradycyjnie rozumiane małżeństwo, lecz także – szeroko rozumianą – rodzinę.

W świetle art. 18 Konstytucji preferowane przez ustrojodawcę jest tworzenie rodziny przez małżeństwo traktowane jako trwały związek kobiety i mężczyzny, nakierowany na macierzyństwo i odpowiedzialne rodzicielstwo (wyrok TK o sygn. SK 62/08). Konstytucyjna preferencja dla jednego rozwiązania nie oznacza jednak zakazu regulacji innych form związków osób decydujących się na trwałe wspólne życie. Art. 18 Konstytucji, przyznając opiekę i ochronę małżeństwu jako związkowi kobiety i mężczyzny, nie wyklucza istnienia małżeństw o innej strukturze podmiotowej. Wprowadzenie takiej regulacji pozostawione zostało do decyzji ustawodawcy zwykłego.

Z przewidzianej w art. 18 Konstytucji normy programowej wynika nakaz wspierania przez organy władzy publicznej małżeństw tworzonych przez kobietę i mężczyznę. Kobieta i mężczyzna połączeni węzłem małżeńskim nie mogą być traktowani gorzej niż osoby tworzące inne związki (zob. np. wyrok TK o sygn. K 16/04 oraz wyrok z 3 grudnia 2013 r., sygn. P 40/12, OTK ZU nr 9/A/2013, poz. 133). Otwarcie małżeństwa dla par osób tej samej płci w drodze ustawy zwykłej w żaden sposób nie osłabi ochrony i opieki państwa nad małżeństwem kobiety i mężczyzny.

Projektowane przepisy nie zmieniają dotychczasowych przepisów prawa małżeńskiego znajdujących zastosowanie do par różnej płci. Nie przyznają również małżonkom tej samej płci szerszych praw niż przysługujące obecnie kobiecie i mężczyźnie pozostającym w związku małżeńskim.

Projekt ustawy powstał w ramach projektu „Równość małżeńska dla wszystkich”, zrealizowanego w programie Obywatele dla Demokracji dzięki finansowaniu z Funduszy EOG. Projekt został opracowany przez Grupę prawną w składzie: dr Jakub Pawliczak (sprawozdawca projektu), adw. Paweł Knut (koordynator Grupy Prawnej), adw. Marcin Górski, adw. Krystian Legierski, dr Dorota Pudzianowska, dr Krzysztof Śmiszek, Sławomir Wodzyński.